چکیده:
کتابشناسی های ملی الکترونیکی(ENB) ( online و روی CD-ROM) از اواخر دهه 1980 پدید آمده اند. آنها از نظر پشتیبانی، نقاط دسترسی به فهرست ها و ابزار مورد نیاز کاربران بطور چشمگیری با هم تفاوت دارند.
یکی از نتایج حاصله پروژه کتابخانه های ملی اروپایی روی لوح فشرده بود که در سال 1993 سر منشا پیدایش اولین رهنمودها برای (ENB) ها بود. با اینکه آنها اکنون به دلیل توسعه سخت افزار و نرم افزار کامپیوتر تا حدی قدیمی شده اند، هنوز به عنوان نقطه شروعی خوب برای ر اهنماییهای جدید که هم برای توسعه (ENB) موجود و هم برنامه ریزی انواع جدید لازم هستند می توانند مورد استفاده قرار بگیرند، نیاز به راهکارهای جدید و زمینه های آنها برای (ENB) در زیر بحث می شود.

مقدمه
پروژه MARC را می توان به عنوان آغاز استفاده گسترده از رکوردهای کتابشناسی الکترونیکی در نظر گرفت که تقریبا در حدود 40 سال پیش توسط کتابخانه های کنگره آمریکا آغاز شد. ار آن پس کتابخانه های ملی بیشتری کتابشناسی مشخصات ملی شان را به شکل الکترونیکی آماده کردند. نکته جالب اینکه، فرم چاپی هنوز فرم دلخواه کتابشناسی های ملی بود و کتابشناسی های الکترونیکی مدتهای مدیدی تنها برای تسهیل تولید آنها به کار می رفقتند. تغییر اساسی به دلیل دو رشد مهم صورت گرفت:

1- استفاده گسترده از CD-ROM ها و توسعه شبکه های کامپیوتری که تولید کتابشناسی های ملی الکترونیکی را علاوه بر نسخه های چاپی تسریع نمودند.
در دهه 70 و 80 بسیاری از کتابخانه های ملی رکورد های کتابشناسی خود را روی نوار مغناطیسی مبادله می کردند، برخی کم کم دسترسی آن لاین به اطلاعاتشان را ارایه نمودند. در 1986، بلافاصله پس از معرفی CD-ROM، کتابخانه های ملی انگلستان و فرانسه پروژه ای را با هدف تولید یک کتابشناسی ملی روی CD-ROM آغاز نمودند که هم جستجو و هم کپی رکورد ها در فهرست های کتابخانه محلی را پشتیبانی مینمود(1989, McSean , Smith) CD-ROM آزمایشی در 1988 آماده شد که متشکل از دو پایگاه اطلاعاتی بود که هریک 30000 رکورد داشتند. رکوردهای انگلیس در UKMARC و رکوردهای فرانسه در UNIMARC بود.
اطلاعات کتابشناسی به زبان های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و ایتالیایی در دسترس بود.    ROM CD-  هایی که به صورت آزمایشی تهیه شده بود بطور وسیعی ارزیابی شد و اکثر واکنشها مثبت بود که تاکید می کرد که استفاده از نسخه الکترونیکی بسیار ساده تر از نوع چاپی بود.

2- پروژه کتابخانه های ملی روی CD-ROM
موفقیت پروژه های آزمایشی مقدماتی، پزوژه کتابخانه های ملی اروپایی (ENLP) را تسریع نمود که در سال 1990 آغار شده بود و بودجه آن توسط کمیسیون اروپایی (DGXIII/E) تحت برنامه IMPACT و اعتلاف هفت کتابخانه ملی شرکت کننده تامین گردید. (Smith ، 1994 Salomonsen, و 1993( اهداف پروژه (National Libraries Projection CD-ROM 1993( به شرح زیر بودند:
• ارتقای دسترسی بهتر و آسانتر از سوی اکثر کاربران به کتابشناسی های ملی اروپایی.
• افزایش صرفه جویی در فهذست نویسی کتابخانه از طریق تبادل پیشرفته رکوردهای کتابشناسی بین موسسات ملی اروپایی بدون توجه به فرمت های مختلف MARC.
• توسعه نگرشهای مشترک به استراتژیها، برنامه ها و فرمتهای اطلاعات کتابشناسی (به ویژه اطلاعات کتابشناسی ملی) روی CD-ROM
پروژه به 9 بخش کاری تقسیم شد که محتوای آن را نشان می دهد:

• تعریف نیاز ها برای یک ابزار بازیابی اطلاعات کتابشناسی روی CD-ROM
• ابزارهای تبدیل MARC (به فرمتهای دلخواه)
• توصیف مجموعه حروف الفبای اروپایی مورد نیاز
• وسایل ذخیره و بازیابی چند زبانه
• امکان برقراری لینک های آن لاین از CD-ROM
• برقراری ارتباط بین CD-ROM ها با سیستمهای کتابخانه های محلی
• لوازم و ابزارهای مختلف برای CD-ROMهای متعدد
• تولید CD-ROMهای آزمایشی
• مکانیسمهای توزیع / توافقهای بازاریابی
پروژه در سال 1993 با موفقیت به اتمام رسید.

پس از ده سال برخی نتایج پروژه به ویژه به دلیل توسعه چشمگیر سخت افزار و نرم افزار کامپیوتر قدیمی می شوند: DOS عملا ناپدید شده است و به دلیل استفاده گسترده از محیط ویندوز اینترفیسهای گرافیکی بدیهی فرض می شوند. در نتیجه، اکنون توصیه برای توسعه یه اینترفیس گرافیکی غیر ضروری است. از سوی دیگر ما اکنون انتظار داریم توصیه شود که ابزار باید با سایر برنامه های گسترده کامپیوتری به ویژه در زمینه فهرستها و علائم به کار رفته در خروجی صفحه نمایش هماهنگ باشند.
با اینهمه بسیاری از یافته ها و توصیه ها هنوز معتبرند. هنوز اهمیت دارد که ابزارها، نیاز های گروههای مختلفی از کاربران را برآورده سازد. یک نقش عمده، شناسایی چهار نوع مختلف کابران (ونیازهایشان) بود که عبارتند از: کتابدار مجموعه سازی، فهرست نویس، کتابدار مرجع و کاربر نهایی. آنها با توجه به عملکردها، مراحل دستیابی، ایندکس ها، و خروجی نیاز های متفاوتی دارند. کتابداران مجموعه سازی باید بتوانند اطلاعات کافی در مورد یک موضوع را به سرعت بدست آورند تا بتوانند آنرا سفارش دهند. معمولا این با یک استراتژی ساده جستجو صورت می گیرد. فهرست نویسان عمدتا کتابهایی از قبل فهریت نویسی شده را به جهت پشتیبانی فهرست نویسی یا کپی برداری از آنهایی که قبلا فهرست نویسی شده اند، جستجو می نمایند، آنها باید رکوردها را به صورت تک تک یا گروهی برای ویرایش و جایگزینی بگیرند. کتابداران مرجع موضوعات را با استفاده از اطلاعات نسبی و گاهی نادرست جستجو می کنند. این مطلب در مورد کاربران نهایی نیز صحت دارد. کاربران بی تجربه، بیشتر علاقمند به استفاده از راهنمایی هایی هستند که با استفده از نشانگر روی صفحه نمایش ظاهر می شوند. اهمیت کمک آن لاین با طراحی های درست در نتیجه گیری ها عنوان شد.
بسیاری از کشورها از یافته ها و توشیه ها پروژه اروپایی در تولید کتابشناسی های ملی خودشان روی CD-ROM عمدتا به همراه نسخه های چاپی استفاده نمودند. تمام کشورهایی که کتابشناسی ملی شان را روی CD-ROM منتشر می کنند نیز همان اطلاعات را به صورت آن لاین ارایه می دهند، که برخی به شکل یک پایگاه اطلاعاتی مجزا، و سایرین به عنوان بخشی از فهرست کتابخانه ملی شان این کار را انجام می دهند.

3- CD-ROMها در مقابل کتابشناسی های ملی آن لاین
مزایای CD-ROM قیمت ارزان آن، قابلیت دسترسی، استفاده گسترده و مستقل بودن از سرعت، کیفیت، و قیمت شبکه های کامپیوتری است. بزرگترین عیب کتابشناسی های ملی روی CD-ROM (که با نسخه های چاپی به طور مشترک دارند) آن است که هیچ گاه مانند نسخه های آن لاین به روز نیستند. آنها از دو بار در ماه تا فقط دو بار در سال به روز رسانی می شوند.
انتشار کتابشناسی ملی روی CD-ROM تنها زمانی که اعمال و خدماتی را ارائه دهد که جایی دیگر فابل استفاده نیستند مناسب است، مثلا:
• ابزار های ذخیره و بازیابی با طراحی خاص
• اعمالی که مخصوص جستجوی کتابشناسی های ملی هستند
• فرمتهای خروجی متعدد
• گرفتن و فرستادن رکوردها

4- ارزیابی کتابشناسی های ملی الکترونیکی
فراوانی پایگاههای اطلاعاتی مختلف CD-ROM و جستجوی کاربر نهایی موجب تحقیقات بسیاری از نویسندگان روشی در پیش می گیرند که مشابه ارزیابی منابع مرجع بطور کلی، با تاکید بر کیفیت اطلاعات، پوشش و ماخذ است. ارزیابی ابزارهای ذخیره و بازیابی مورد استفاده کاربران و توجه به کاربرد و کاربرپسند بودن آنها تنها در دهه 90 پدید آمد.
نمونه ای از ارزیابی کتابشناسی های ملی روی CD-ROM توسط  Zumer (2000) منتشر شد وسایل ذخیره و بازیابی شش کتابشناسی ملی روی CD-ROM (انگلیسی، اسپانیایی، فرانسوی، ایتالیایی، چک و اسلوانیایی) طبق یک چهارچوب، ارزیابی و مقایسه شدند و توصیه های کلی برای طرح دلخواه کابر را بررسی نمودند. جنبه های متعدد این ابزار ها بررسی شدند که عبارتند از : خصوصیات دیالوگ (ارتباط متقابل)، یکپارچگی، گزینه های جستجو، کاربرد صحیح نتایج و امکانات کمک.
در حوزه های ارزیابی پنج زمینه وجود دارد:

• دیالوگ(ارتباط متقابل کاربر با ابزارهای ذخیره و بازیابی)
• هدایت
• جستجو
• نتایج
• کمک

هریک از بخش های فوق، وجهی مهم از ابزارهای مورد استفاده کاربران کتابشناسی های ملی روی CD-ROM را در بر می گیرد. تحت عنوان "دیالوگ" ویژگی های عمومی اینترفیسها شامل می شدند: نوع وسایل ارتباطی، زبان ذخیره و بازیابی، ایجاد سطوح دسترسی متعدد برای ارتباط، ویژگیهای آیکون ها و فهرستها. "هدایت" شامل حرکت درون سیستم، یکپارچگی واژگان، یکپارچگی با سیستمهای مشابه، اطلاعات در موردوضعیت سیستم است. "جستجو" عمل اصلی سیستم های بازیابی اطلاعات است، در نتیجه این بخش گسترده ترین بخش بود. این تمام ویژگی های جستجو از مراحل دسترسی، عملگرهای منطق بولی و سایر عملگر ها، اختصارات، و فهرست هاس قابل استفاده را در بر گرفت. بخش زیر مروری بر ویژگی های نتایج جستجو و اعمال قابل استفاده بود. دسته بندی، نمایش نتایج، چاپ و دریافت، و فرمتهای در دسترس. لین تجزیه و تحلیل با امکانات کمک به کاربر از قبیل: انواع ارایه شده و بحث در مورد کیفیت کلی آنها بررسی و مطالعه شد.کلاً هم کار آمدی و هم اینترفیسهای بررسی شده کتابشناسی های ملی مشابه بودند، تفاوتها را می توان به طور مفصل بررسی نمود. ابزارهای ذخیره و بازیابی کتابشناسی های مورد مطالعه نسبتاً خوب ارزیابی شدند. کیفیت آنها را می توان هم به تخصص و هم به روش ناشران آنها و کتابخانه های ملی نسبت داد. بطور یقین، رسوم معمول در چاپ کتابشناسی های ملی چاپی در طراحی ابزارهای ذخیره و بازیابی نسخه های الکترونیکی کمک کرد.
امکانات کمک به کاربران، ویژگی ای که با سایر نرم افزار های کامپیوتری معمولاً مشترک است، یکی از زمینه های مشکل بودند، گرچه نوعی اصلاح مشاهده شد. به نظر رسید که طراحان، اینگونه اینگونه فرض کرده بودند که کتابشناسی های ملی الکترونیکی تنها توسط کاربران متبحر استفاده می شدند. بار در نظر گرفتن کاربرد وسیع بین المللی کتابشناسی های ملی الکترونیکی، این فرضیه غلط است. در نتیجه تلاش بیشتری باید صرف اصلاح ابزارهای ذخیره و بازیابی موجود گردد تا آنها به طور ایده آل کاملاً مشخص گردند. این ممکن است به دلیل پیچیدگی کلی سیستمهای بازیابی اطلاعات هدفی دست نیافتنی باشد، اما حداقل می تواند موجب کمک مطابق با موقعیت گردد.

5- نیاز به راهنمایی:
توصیه های نهایی کنفرانس بین المللی خدمات کتابشناسی ملی (2002)                (The Final Recommendations of the International Conference on National Bibliographic Services) از فبل عنوان می کند که کتابشناسی های ملی میتواند در فرمتهای مختلف توزیع شود: " با توجه به قابلیت دسترسی انواع گوناگون فرمتها که با آنها میتوان سرویسهای کتابشناسی ملی را توزیع نمود باید یه یا تعداد بیشتری را مطابق با نیازهای کاربرانشان سازگار نمایند، . . . "(توصیه شماره 6(. هیچ توصیه ای به طور خاص برای نسخه های الکترونیکی به کار نمی رود. توصیه 10 کلاً بیان می کند که "رکوردهای کتابشناسی که در کتابشناسی ملی قرار می گیرند باید مبتنی بر استانداردهای شناخته شده بین المللی باشند و به شیوه ای مناسب و با مراحل دستیابی که نیازهای کاربران را مطابق با ویژگی های فرمت های به کار رفته در توزیع برآورده می سازد، تنظیم شود".
بسیاری از موسسات کتابشناسی ملی از قبل انتشار کتابشناسی های ملی به شکل الکترونیکی را آغاز کرده اند(بصورت آن لاین ، CD-ROM یا هر دو). آنها برای توسعه آینده نیاز به راهنمایی دارند. اما راهنمایی ها حتی برای کسانی که در فرایند برنامه ریزی هستند مهمتر خواهد بود.
مهمترین هدف تمام برنامه های کامپیوتری رفع نیازهای مخاطبان مورد نظرشان به شیو ه ای مناسب و کاربر پسندانه است. در نتیجه، مشخص کردن کارآمدی مورد نیاز و درک نیازهای خاص کاربرانشان ضروری است. یک نقص بزرگ سیستم این است که اگر اعمال ارائه شده بسیار زیاد یا بسیار پیچیده باشند، نیازها باید بررسی شوند و تنها اعمال ضروری در سیستم قرار بگیرند. گرچه شباهتهایی بین کاتالوگهای کتابخانه و کتابشناسی های ملی وجود دارند، به تفاوتها نیز باید توجه داشت. شرایط خاصی برای جستجوی کتابشناسی های ملی وجود دارد و باید به کار گرفته شوند. نتایج پروژه" کتابخانه های ملی روی CD-ROM" می تواند نقطه شروع خوبی در توصیف چهار گروه کاربر و نیازهایشان باشد. مدلها باید نسبتاً ساده باشند و ابزارهای ذخیره و بازیابی اطلاعات مطابق با نیاز های کاربران طراحی شوند.
از سوی دیگر باید روی استاندارد سازی در طراحی ابزار های ذخیره و بازیابی تاکید بیشتری شود. این باید شامل پایبندی به راهنماییها و بکارگیری راهکار مناسبی است که ثابت شده مؤثر است. کاربران سیستمهای مختلفی را به کار می گیرند و همیشه به کار خواهند گرفت، اما نباید در نتیجه، از دستیابی به تعامل مفید باز بمانند.
در نتیجه مهمترین زمینه های راهکارهای آینده برای کتابشناسی های ملی الکترونیکی عبارتند از :
• تعریف اعمال اساسی (مرور کردن، جستجو کردن، ارایه و استفاده صحیح نتایج)
• مراحل دسترسی و فهرست ها
مواردی که برای جستجو الزامی هستند و در نتیجه باید در مراحل دسترسی "ضروری" شوند.
• راهکارهایی برای طراحی ذخیره و بازیابی اطلاعات
علاوه بر راهکار های عمومی که برای تمام نرم افزارهای کاربردی می توانند استفاده شوند برخی راهکارهای خاص می توانند یکپارچگی را بهبود بخشند. راهکارها باید هم طرح صفحه نمایش (و استفاده فونتها، رنگها و ... ) و هم خصوصیات دیالوگ (طرح منوها، اشکال جستجو و ... ) را در بر گیرند.
• راهکارهایی جهت نمایش رکورد
نتایج آتی تیم کاری (IFLA) و راهکارهای نمایشهای OPAC(بسته نرم افزاری برای دسترسی از راه دور به صورت آن لاین) (Online Package for Access Catalogue) می تواند به کار رود.
• استاندارد ها
تبعیت از استانداردهای ملی و بین المللی قبلا در توصیه 11 پیشنهاد شد. به راهکارهای خاص تری مثلاً برای نامگذاری دائمی مباحث دیجیتالی و غیره نیاز است. به علاوه، پیروی از استاندارد ها جهت فعال سازی عملکرد مشترک ضروری است.
• شروط عملکرد مشترک (شامل چند زبانه بودن)
منابع الکترونیکی بیشتری یا به عنوان مقاصد جستجوی توزیعی استفاده می شوند یا عمدتاً فهرست می شوند تا به کاربران امکان جستجوی همزمان منابع مختلف را بدهند. برای فعالسازی آن، استانداردهای مشخصی باید اجرا شوند. پایگاه های اطلاعاتی نیز به زبانهای مختلف هستند که مانعی بزرگ بویژه در دسترسی موضوعی است. هدف برخی پروژه ها (مثل MACS) فراهم آوردن دسترسی موضوعی چند زبانه به فهرست های کتابخانه است.
• دسترسی مستقیم به مباحث دیجیتالی
کتابشناسی های ملی به طور فزاینده ای شامل رکوردهای منابع الکترونیکی هستند که آنها را ابزارهای دسترسی می نامند.